4.5 TEXNIKА ESTETIKASINING XUSUSIYATLARI
Abstrak
Annotasiya. Texnikа estetikasi turli omillarni ko‘p tahlil qilish natijasidir. Dunyoning go‘zallik qonunlariga muvofiq sanoat usullari bilan rivojlanishi, estetik va foydali fazilatlarni o‘zida mujassam etgan turli ob’ektlarni loyihalaydi. Buning asosida esa insoniyatning hayoti uchun eng maqbul sharoitlar yaratiladi.
Kalit so‘zlar: estetika, go‘zallik, ulug‘vorlik, fojiaviylik, kulgililik, xunuklik.
Texnikа estetikasi turli omillarni ko‘p tahlil qilish natijasidir. Dunyoning go‘zallik qonunlariga muvofiq sanoat usullari bilan rivojlanishi, estetik va foydali fazilatlarni o‘zida mujassam etgan turli ob’ektlarni loyihalaydi. Buning asosida esa insoniyatning hayoti uchun eng maqbul sharoitlar yaratiladi. Deyarli har bir kishida foydalilik va go‘zallikni hisobga olgan holda o‘zini go‘zal narsalar bilan o‘rab olish zarurati bor. Shuning uchun texnik estetika me’morchilik she’riyati deb ham ataladi. Bu yerda dunyo makonini idrok etish, tahlil qilish, aloqalar va kuzatishlar orqali bilishning moddiy-taxlil tajribasi ustunlik qiladi. Bu texnik estetikada to‘g‘ri vazifalar va munosabatlarni belgilashda asosiy katalizator hisoblanadi. Texnik estetikaning asosida badiiy qurilish va dizayn tamoyillari va usullari yotadi. Shuningdek, dizaynerlar o‘zlarining ijodiy g‘oyalarini amalga oshirishda duch keladigan qiyinchiliklarni hisobga oladi. Texnik estetikaning ta’rifi dizaynda, go‘zal narsa va ob’ektlarning ko‘rinishida, ularning amaliyligi va estetikasiga sig‘inishda, ergonomika va minimalizmda namoyon bo‘ladi, bu qurilish va dizayn nazariyasi hisoblanadi. Texnik estetika g‘oyalari 19-asrning 1-yarmida, hatto dizayn paydo bo‘lishidan oldin paydo bo‘lgan. Estetik jihatdan qimmatli ishlab chiqarish mahsulotlari tushunchasi 1857 yilda ingliz rassomi va san’at nazariyotchisi Jon Ruskin tomonidan kiritilgan bo‘lib, u kundalik narsalar san’atini, san’at ierarxiyasining asosiy qismi deb hisoblagan. U tabiatga sig‘inish tamoyiliga amal qilgan va uyg‘onish davri san’atini tadqiq qilgan. Yana bir nemis san’ati nazariyotchisi va me’mori Gotfrid Semper material va ishlab chiqarish texnologiyasi nuqtai nazaridan texnik estetika asoslarini funktsionallik va amaliylik hamda jamiyat mafkurasi nuqtai nazaridan belgilab berdi. Nemis olimi Frans Relo sanʼat va texnika oʻrtasida hamkorlik qilish zarurligini taʼkidlab, mashinasozlik sohasiga arxitektura uslublarini izchil joriy etish haqida gapirdi. Belgiyalik rassom va me’mor Anri Van de Velde texnik va badiiy jihatlarni mahsulotning ajralmas funktsional maqsadi bilan birlashtirish zarurligini ta’kidladi. Werkbund ishlab chiqarish birlashmasi asoschisi Hermann Muthesius dizaynning ijtimoiy va estetik jihatini ta’kidladi. Uning hamkorlari qurilish va badiiy hunarmandchilikni yangilangan va zamonaviy shaklda qayta tashkil etishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yishdi. Ta’sischilar yuqori sifatli dizayn va amaliy mahsulotlarni bir vaqtning o‘zida faqat sanoat ishlab chiqarishi orqali amalga oshirish mumkinligini ta’kidladilar. Nemis me’mori Valter Gropius o‘ziga xoslikka ma’lum bir joziba berish uchun mahsulot dizaynida texnik estetika zarurligi haqida gapirdi. Texnika va san’at sohasida go‘zallik, funktsionallik va amaliylikning uyg‘unligi g‘oyasi Rossiyada tug‘ilgan. 20-asr boshida san’at va texnikaning birligi, ishlab chiqarish korxonasining go‘zalligi, sanoat mahsulotlaridagi bezaklarni rad etish, ulardagi foydalilik, funktsiya va go‘zallikning organik birikmasi g‘oyalari mavjud bo‘lgan. Texnik estetika dizaynning nazariy asosidir, u ishlab chiquvchilarning sa’y-harakatlarini texnikani insonparvarlashtirish va uni insoniylashtirishga yo‘naltiradi. Uning asosiy maqsadi insonga g‘amxo‘rlik qilishdir, chunki u mahsulot, mashina va asbob-uskunalarning tashqi ko‘rinishini yaxshilash, qulaylik va maqbul mehnat sharoitlarini ta’minlash va hokazolarda namoyon bo‘ladi. Badiiy dizaynga nisbatan texnik estetikaning talablari shakllanishda va kompozitsiyada o‘z ifodasini topadi. Texnik estetika, albatta, hozirgi bosqichda tushunarli, agar kerak bo‘lsa, uni ishlab chiqish, joriy etish yoki rag‘batlantirish kerak. Chunki uning rivojlanish darajasi sanoat dizayni va arxitektura sohasidagi raqobatbardoshlikka bevosita ta’sir qiladi. Sanoatning deyarli barcha darajalarini qamrab oladi. Shu bilan birga, hamma narsada uyg‘unlik, birlik va tartib bo‘lishi kerak. Texnik estetika estetikaning bir bo‘limi bo‘lib, texnika va estetik ijod qonunlari haqidagi fan: dizayn va “inson ob’ekti - atrof-muhit” tizimidagi munosabatlarning uyg‘unlashuvi sifatida namayon bo‘ladi. Texnik estetikaning ilmiy sohasi – ijtimoiy-madaniy bilimlar asoslari, estetik ta’limotlar tarixi, tizimlar nazariyasi, ergonomika, antropometriya, shakllanish nazariyasi, evristika (ijodiy fikrlash fani) va materialshunoslikdan iborat. Texnik estetika strukturani shakllantirish va dizaynerning ijodiy jarayonini tashkil etish, dizayn morfologiyasi, kombinatsion va kompozitsion qidiruv usullari, mavzu va fazoviy tizimlarni modellashtirish usullari, dizayn topshirig‘ini loyihalash va loyihani taqdim etish usullari kabi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi.
Dizayner yaratilgan ob’ektlarning shakllariga alohida e’tibor beradi. Ob’ektlarning tashqi ko‘rinishi va ularning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi strukturaviy bog‘lanishlarni hisobga oladi. Bu ularga funktsional va kompozitsion birlikni beradi. Boshqacha qilib aytganda, dizayner mahsulot shaklida maqsadga muvofiqlik va konstruktiv to‘liqlikni beradi va bu shaklni estetik ahamiyatga ega bo‘lgan hissiy idrok qiladi. Uy-ro‘zg‘or buyumlarini loyihalashda dizayner go‘zallik va foydalilikni, shuningdek, muayyan mahsulot dizaynining oqilonaligini va ishlab chiqarish qobiliyatini hisobga oladi. Bunda iste’molchiga mahsulot yoqsa, ya’ni u ma’lum talabga ega bo‘lsagina erishish mumkin. Shu munosabat bilan dizayner uy-ro‘zg‘or buyumlari orqali mijozlarning estetik didini shakllantiradi. Dizayn tamoyillari asosida yaratilgan shakllar foydalanish uchun qulay bo‘lishi va odamlarga estetik ta’sir ko‘rsatishiga hissa qo‘shishi kerak.
Fan, texnika va san’at sintezi tufayli moddiy va ob’ektiv muhit madaniyati eng yuqori ilmiy-texnik, badiiy-estetik darajaga ko‘tariladi. Bu ijodiy ishda arxitektura va texnika sohasida ming yillar davomida shakllangan texnologik taraqqiyot, tabiatning rivojlanish qonuniyatlari va kompozitsion asoslardan maksimal darajada foydalanish zarur. Texnik estetika mahsulotning shakllanish va tarkibini o‘rganish, mahsulot sifatining texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari uchun shart-sharoitlarni ishlab chiqish va hokazolarni o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, “texnik landshaft”ni shakllantirish, ya’ni ob’ektni o‘zgartirishga asoslangan maslahatlar beradi. Go‘zallik qonunlariga muvofiq texnik estetika ishlab chiquvchilarning harakatlarini, texnologiyani insonparvarlashtirishga qaratadi.
