4.20 MASHINASOZLIK KOMPLEKSINING RIVOJLANISHIDA NANOTEXNOLOGIYALARNING JORIY ETILISHINI AHAMIYATI

Аннотация

Annotasiya. Avtomobil sanoatini takomillashtirishda nanotexnologiyalarning o‘rni katta. Yangi nanomateriallarni ishlab chiqish yangi avtomobil dvigatellarini loyihalash uchun katta imkoniyatlarga ega. Dvigatel samaradorligi va chiqindilarining kamayishi uchun yildan-yilga ortib borayotgan talablar avtomobil dizaynerlarini quyma temir va po‘latga muqobil bo‘lgan materiallarni faol ravishda izlashga majbur qilmoqda.

Kalit so‘zlar: avtomobilsozlik sanoati, nanofan, nanomashina, nanotexnologiya, korroziya, nano o‘lcham.

Avtomobil sanoatini takomillashtirishda ham nanotexnologiyalarning o‘rni katta.  Ushbu sohadagi birinchi e’tiborga molik tashabbuslardan biri Daimler-Chrysler bo‘lib, u 2003 yildan beri Mercedes-Benz avtomobillari uchun shaffof qoplamadan foydalanmoqda. Qoplama nano o‘lchamli (taxminan 20 nm) keramik zarralarni o‘z ichiga oladi, bu bilan bog‘lovchi tarkibining molekulyar tuzilishi ham o‘zgartirildi. Amalda, bu yuqorida sanab o‘tilgan modellarning bo‘yoq ishlarining bardoshliligini va shu bilan birga dekorativ xususiyatlarini sezilarli darajada yaxshilashga imkon berdi.  Nashr etilgan ma’lumotlarga ko‘ra, kompaniya nanotexnologiyaning so‘nggi yutuqlarini faol jalb qilgan holda, printsipial jihatdan yangi bo‘yoq materialini ishlab chiqmoqda. Ishlab chiquvchining so‘zlariga ko‘ra, yangi materiallar ekologik toza bo‘ladi, eskirishga chidamliligi oshadi va eng muhimi, ultrabinafsha nurlanish ta’sirida bunday bo‘yoq qatlamining qurishi o‘n soniyadan oshmaydi. To‘g‘ri, bunday bo‘yoq tizimi bilan ishlash uchun birinchi navbatda o‘zingizni yangi jihozlar bilan qurollantirishingiz kerak. Nanotexnologiya avtomobilsozlik sanoatida korroziya muammosini samarali hal qila oladi. Nano o‘lchamdagi zarrachalr sohasida to‘plangan tajriba nemis olimlariga yaqin kelajakda korroziyaga chidamli materiallarning yangi avlodini yaratishni e’lon qilish imkonini berdi. Professor Helmut Shmidt yangi ingibitorlarning ta’sir qilish printsipini quyidagicha ta’riflab bergan: “Biz korroziya ingibitorlari vazifasini bajaruvchi nanozarrachalarni standart avtomobil qoplamasiga aralashtiramiz va ularga shunday xossalarni beramiz. Agar kerak bo‘lsa, ular qoplamaning tegishli tarkibiy qismlarining shikastlanish zonasiga tez tarqalishini ta’minlaydi, xuddi yarani yopgandik”. Bunday korroziya  qattiq bo‘yoq qoplamasi ichida erkin harakatlanish qobiliyatiga ega ekanligi professor Shmidt tomonidan o‘n yillar oldin isbotlangan. Keyin u metall, shisha yoki keramika yuzalarida nanozarrachalar erkin eritmadagi ionlar kabi harakat qilishini aniqlay oldi. Boshqacha qilib aytganda, ular butun hajm bo‘ylab muvozanatni ta’minlashga va saqlashga intiladilar.  Kontsentratsiyadagi har qanday farq, masalan, bo‘yoq ustidagi tirnalganligi sababli yoki diffuziya tufayli nuqsonni darhol tuzatishi kerak.

Avtomobilning yuragi uning dvigatelidir. Yangi nanomateriallarni ishlab chiqish yangi avtomobil dvigatellarini loyihalash uchun katta imkoniyatlarga ega. Dvigatel samaradorligi va chiqindilarining kamayishi uchun yildan-yilga ortib borayotgan talablar avtomobil dizaynerlarini quyma temir va po‘latga muqobil bo‘lgan materiallarni faol ravishda izlashga majbur qilmoqda. Nanokompozit materiallar bilan o‘zgartirilgan plasmassa  eng istiqbolli bo‘lib, dvigatelning yangi modellarini yaratish uchun asos bo‘lishga qodir. Nazariy jihatdan, bunday polimerlardan foydalanish turli xil dvigatel qismlarini ishlab chiqarish jarayonini sezilarli darajada soddalashtiradi va ularning aniqligi ham parallel ravishda yaxshilanadi. O‘zgartirilgan plasmassaning qattiqligi va mustahkamligi ko‘rsatkichlari metallarnikiga yaqin. lekin shu bilan birga, plasmassa  ancha engilroq va uni avtomobil dvigatelini loyihalashda ishlatish qismlarning korroziyaga chidamliligini sezilarli darajada yaxshilaydi. Dvigatelni shovqin darajasini kamaytiradi. Ulardagi nanokristalli komponentlardan foydalanish o‘ta yuqori haroratlarda ishlaydigan qismlarning ishlash muddatini sezilarli darajada uzaytirishi mumkin, masalan, uchqunlar, vilkalar, yonilg‘i injektorlari va yonish kamerasining boshqa elementlari.

Avtomobil oynalarini nanotexnologiyalar yordamida ham yaxshilash mumkin. Yon va ichki nometall qoplama sifatida foydalanishda elektrokromik tizim sinovdan o‘tkazilmoqda. Kimyoviy ishlov berish jarayonida lityum ionlari harakatlanadi va atomlar shishaning yorug‘lik o‘tkazuvchanligini o‘zgartiradigan, qorong‘u effekt yaratadigan ultra yupqa qatlam hosil qiladi. Titan dioksididan (TiO2) foydalanish bilan yuzalarni o‘z-o‘zini tozalash texnologiyasi ishlab chiqildi. Ultrabinafsha nurlanish TiO2 nanoqoplamasiga tushganda, fotokatalitik reaksiya sodir bo‘ladi, buning natijasida havodagi suv molekulalari kuchli oksidlovchi moddalarga - gidroksid (H2O) radikallariga aylanadi, ular kirni oksidlaydi va parchalaydi. Quyosh panellarini ishlab chiqish bo‘yicha yangi texnologiya imkoniyatlarini hisobga olgan holda ishlar yaxshi davom etmoqda. 30 Vt quvvatga ega kremniy fotoelementlar qatlami bilan qoplangan avtomobil tomining varianti allaqachon kichik ishlab chiqarish darajasida yo‘lga qo‘yilgan.

Nanotexnologiyani avtokosmetikada ham qo‘llash mumkin. Nanotexnologiyadan foydalanish tufayli avtomobil kosmetikasi ishlab chiqaruvchilari shampunlar va sovunlarning sifat jihatidan yangi kompozitsiyalarini yaratishga muvaffaq bo‘lishdi. Shunday qilib, yuvish vositalari tarkibiga nano o‘lchamdagi zarrachalarni kiritish mashinaning himoya xususiyatlarini sezilarli darajada yaxshilash imkonini berdi. Birinchidan, nano o‘lchamdagi zarralar bo‘yoq qatlamining turli strukturaviy shikastlanishlarini yaxshiroq to‘ldirishga qodir. Ikkinchidan, ular an’anaviy kompozitsiyalar bilan solishtirganda, nanozarrachalarning o‘zaro molekulyar aloqalarining zich tarmog‘i tufayli uning yuzasida ancha zichroq va bardoshli himoya qatlamini hosil qiladi.

Nanotexnologiya ishqalanish muammosini bartaraf etishga ham kerak bo‘ladi. Avtomobilsozlik sohasida nanotexnologiyaning eng tez rivojlanayotgan yo‘nalishlaridan biri yuqori samarali ishqalanishga qarshi va sovutish suvi birikmalarini ishlab chiqarishdir. Empirik tarzda, ushbu kompozitsiyalardan foydalanish yoqilg‘i sarfini 2-7% ga kamaytirishga, qismlarning eskirishini 1,5-2,5 barobarga va dvigatel quvvatini 2-4% ga oshirishga olib kelishi aniqlandi. Avtomobil shinalariga nanozarrachalar qo‘shilishi ularning moslashuvchanligini oshiradi va eskirishni kamaytiradi.

Zamonaviy nanotexnologiya imkoniyatlaridan foydalangan holda avtomobilning elektron komponentlarini rivojlantirish va takomillashtirish istiqbollari mavjud.  Shubhasiz, vaqt o‘tishi bilan, istisnosiz, avtomobilning barcha qismlarini nanotexnologiyasiz tasavvur etib bo‘lmay qoladi.

REFERENCES

1. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. Бирдамлик ва ҳамжиҳатлик – ижтимоий муносабатларнинг келажагидир. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. 3(3), March, 2023.
2. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. Ижтимоий муносабатларнинг шаклланиши ва барқарорлигини белгиловчи муҳим тамойиллар. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.  3(3), March, 2023.
3. Salimov, B., Madalimov, T. (2023). Transport falsafasi. Globe Edit.
4. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. The Importance of Sea Transport in the Communication System. WEB OF SYNERGY: International Interdisciplinary Research Journal. Volume 2 Issue 1, Year 2023 ISSN: 2835-3013.
5. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. The Influence of the Transport and Communication System on Social Relations. Web of Semantic: Universal Journal on Ie Education. Volume 2 Issue 2, Year 2023. ISSN: 2835-3048.
6. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. Reforms in the Fields of Communication and Transport and their Social Impact. Web of Semantic: Universal Journal on Ie Education. Volume 2 Issue 2, Year 2023. ISSN: 2835-3048.
7. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022) Ўзбекистон тараққиётида коммуникация ва транспорт тизимини ўрни. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 403-407.
8. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022). Жамиятнинг шаклланиши ва такомиллашувида бошқарув ва тарбия санъатининг ўрни. Academic research in educational sciences, 3 (11), 359-365.
9. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. The philosophical role of dialectical categories in human life. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.  Volume: 1, lssue 6,  2021. -Р.406-410. 
10. Салимов Б.Л. Ижтимоий муносабатларнинг коммуникация ва транспорт тизими билан детерминистик боғлиқлигининг гносеологик таҳлили. Фалсафа фанлари доктори диссертацияси. Ўзбекистон Миллий университети. Тошкент. 2022, 224 б.
11. Салимов Бахриддин Лутфуллаевич. Йўлдошов Сардор Зокир ўғли. (2023). 61. Инсоният ҳаётидаги туб бурилишлар.Innovative Technologies in Construction Scientific Journal, 1(2992-8893).
12. Салимов Бахриддин Лутфуллаевич Равшанов Охунжон Тўймурод ўғли. (2023). 51. Техника тараққиётининг икки ёқлама таъсири. Innovative Technologies in Construction Scientific Journal, 1(2992-8893).
13. Bakhriddin Lutfullaevich Salimov. NEGATIVE CONSEQUENCES OF SCIENCE AND TECHNOLOGY DEVELOPMENT. International Conference" Law, Economics and Tourism sciences in the modern world". 2023/5/1. С. 5-10.
14. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich, Tursunov, Shokhijakhan Ravshanovich, Haydarov, Mehriddin Nuriddin Ugli (2023). SYNERGETIC APPROACH IN THE ANALYSIS OF SOCIAL RELATIONS. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3 (3), 1001-1007.