4.17 Texnika falsafasi taraqqiyotining evolyusion bosqichlari

Аннотация

Annotasiya. Texnika, hunarmandchilik amaliyoti sifatida tushunilib, faqat tabiiy shakllarni nusxalaydi. Texnika kam ma’lumotli ijtimoiy guruhlar faoliyati bilan bog‘liq, chunki u intellektual bilimlardan va jamiyatni boshqarishning ijtimoiy texnologiyalaridan uzoqda bo‘ladi. Shunday qilib, qadimgi faylasuflarning fikricha, texnika madaniyatga nisbatan neytraldir. Texnikaning evolyusiyasi borasida E.Kapp kontseptsiyasi ma’lum va mashhurdir.

Kalit so‘zlar: Mimetik, evolyusiyasi, kontseptsiya, Idrok, texnokratiya.

Texnika haqida ilk tushunchalardan biri mimetik tushuncha hisoblanadi.  Mimetik tushuncha antik madaniyatga xosdir. Mimetik iborasi yunoncha taqlid degan ma’noni anglatadi. Mazkur tushunchaga ko‘ra qadimgi madaniyatning asosini  insonning yaratish va ijodkorlik qobiliyatiga egaligi unga samoviy tarzda berilishi g‘oyasi ilgari suriladi. Unga ko‘ra inson o‘zining eng mukammal ijodida ham faqat tabiat yaratgan eng mukammal shakllarni takrorlashga harakat qiladi.

Aristotelning ta’kidlashicha, koinotning tuzilishida, insondan tashqari, uch xil mavjudotlarni ajralib turadi: tabiat, bilim, texnika. Tabiat komillik manbaidir, faqat u shakllarni yaratishga va ularni yangilashga qodir, lekin tabiiy-kosmik ijodkorlikning kamchiligi tabiiy shakllarning o‘zgaruvchanligidir. Bilim, birinchi navbatda, matematik va falsafiy hisoblanadi. Bilim kamchilikni bartaraf qiladi, o‘zgaruvchanlikdagi doimiy va muntazamlikni ta’minlaydi. Texnika, hunarmandchilik amaliyoti sifatida tushunilib, faqat tabiiy shakllarni nusxalaydi. Texnika kam ma’lumotli ijtimoiy guruhlar faoliyati bilan bog‘liq, chunki u intellektual bilimlardan va jamiyatni boshqarishning ijtimoiy texnologiyalaridan uzoqda bo‘ladi. Shunday qilib, qadimgi faylasuflarning fikricha, texnika madaniyatga nisbatan neytraldir.

Texnikaning evolyusiyasi borasida E.Kapp kontseptsiyasi    ma’lum va mashhurdir. Mazkur kontseptsiyas E.Kappning “Texnika falsafasining asosiy yo‘nalishlari” (1877) asarida bayon etilgan va u  quyidagi  asosiy tamoyillarni o‘z ichiga oladi:

• inson faol mavjudotdir, lekin u o‘zining faoliyatida o‘z organlarining biologik va fiziologik imkoniyatlaridan qoniqmaydi;
• inson faoliyati jarayonida biologik organlarining imkoniyatlari turli texnik qurilmalar bilan avval ongsiz, keyin esa ongli ravishda qo‘shilishi sodir bo‘ladi;
• E. Kapp birinchi marta organik proyeksiyaning yaxlit kontseptsiyasini ishlab chiqadi, unda u organoproyeksiyani insonning texnik faoliyati va umuman uning butun madaniy ijodining asosiy tamoyili sifatida chuqur asoslab beradi va shakllantiradi;
• insonning sun’iy quroli sifatida barcha texnik vositalar uning tabiiy qurollarining davomidir.

Inson a’zolari orasida uning qo‘li alohida o‘ringa egadir. Birinchidan, bu tabiiy vosita bo‘lib, ikkinchidan mexanik vositalar uchun namuna bo‘lib xizmat qiladi va uchinchidan, bu moddiy taqlidlarni ishlab chiqarishda katta rol o‘ynaydi.

Qo‘l kabi insonning boshqa organlari ham turli xil sun’iy vositalarda o‘z proektsiyalari va ifodalarini topadi. E.Kapp ko‘rishni va qo‘lning beqiyos ahamiyatini  hayotiy misollar orqali aniq ko‘rsatib beradi. 

Inson tomonidan yaratilgan sun’iy dunyo organoproyeksiya mahsulidir,    ya’ni, har qanday texnik vositalar tabiiy organlarning imkoniyatlarini oshiradi va davom ettiradi.

Idrok o‘z mohiyatiga ko‘ra antropologikdir, chunki texnik dunyoda sodir bo‘ladigan barcha jarayonlar insonning tabiiy funktsiyalariga mos keladi.

Yigirmanchi asrda tibbiyot inson tanasida tabiiy va sun’iy organlarni konstruktiv ravishda to‘ldirish imkoniyatini isbotladi, texnik qurilma yurak, buyraklar va boshqalar funktsiyalarini bajarishga qodirligini ko‘rsatdi. Zamonaviy madaniyatda ergonomika tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ergonomika - turli xil texnik mexanizmlarni loyihalashda, shuningdek, maqbul mehnat sharoitlarini yaratish uchun mehnat jarayonlarini o‘rganishda insonning biologik va fiziologik parametrlarini iloji boricha hisobga oladigan fan. 

Texnikani inson ijtimoiy mavjudligining bir jihati sifatida talqin qilish va uning mohiyatini insoniyat jamiyatining mavjudligi (faoliyati) va rivojlanishining eng muhim shartlaridan biri sifatida ochib berish muhim o‘rin tutadi.  Bu yo‘nalish vakillari E.Yur, I.Bekman va marksistik falsafa vakillari ish olib borishgan. K.Marks texnik faoliyat muammolarini falsafiy qayta ko‘rib chiqishga intilgan. Bundan tashqari, u texnikani haqiqatda falsafiy tahlil ob’ektiga aylantirgan birinchi professional faylasuf edi. Marksistik,    ya’ni dialektik-materialistik kontseptsiya (K. Marks, F. Engels, A. Bogdanov) tamoyillari quyidagi fikrlarga asoslanadi:

• Inson faol, ijtimoiy jihatdan qat’iy mavjudotdir. Ijtimoiy hayot dunyosi tarixiy zamon kontekstidan tashkil topgan bo‘lib, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning izchil o‘zgarishini ifodalaydi. Inson faoliyatida ishlab chiqaruvchi kuchlar muhim rol o‘ynaydi, ular orasidagi munosabatning aniqlovchi elementi – texnikadir.
• Kapitalistik ishlab chiqarish usuli sharoitida ishchi kuchi va mashinalar o‘rtasida keskin ijtimoiy qarama-qarshiliklar vujudga keladi.
• Texnika uzoq davom etgan ijodkorlik va ilmiy bilimlar natijasidir. Uning rivojlanishining asosiy shakllari ilmiy-texnikaviy inqilob va ilmiy-texnikaviy taraqqiyotdir. Ilmiy-texnik inqilob texnologiyalarni rivojlantirishda qisqa muddatli, sifatli sakrashni aks ettiradi. Ilmiy-texnika taraqqiyoti insonning ilmiy-texnik faoliyati shakllarining murakkablashuvining umumiy tendentsiyasini aks ettiradi.
• Klassik marksizm texnikaning texnogen sivilizatsiyaga ta’sirining ijtimoiy imkoniyatlarini yetarli baholamagan.

Texnokratik tushuncha. 1930-yillarda “texnokratik kontseptsiya” inson taraqqiyotining imkoniyatlari va yo‘llari, yangi qadriyat yo‘nalishlari, jiddiy institutsional o‘zgarishlar, shu jumladan texnokratik jamiyatdagi hokimiyatni yangicha tushunish haqida yangi tasavvurni taklif etuvchi keng e’tirofga sazovor bo‘lgan ta’limot sifatida vujudga keldi.

1920-yillarning oxiriga kelib birinchi jahon urushida qarama-qarshi boʻlgan mamlakatlar oʻzlarining ishlab chiqarish va texnik imkoniyatlaridan keng foydalanishlari natijasida texnika qiyofasi ortirilgan ayrim salbiy xususiyatlardan asta-sekin xalos boʻladi. Texnika ijtimoiy jihatdan neytral (hatto ijobiy) nuqtai nazardan taqdim etila boshlandi, bu uni ijobiy tomonlarini ijtimoiy taraqqiyotning boshqa harakatlantiruvchi kuchlaridan, masalan, inqiloblar, dunyoni qayta bo‘lish uchun kurash va boshqalardan ajratib turdi. Dastlab, muhandislarning kuchi sifatida “texnokratiya” g‘oyasi texnik mutaxassislarning vakili bo‘lgan Torshteyn Bund Veblen (1857-1929)ning  “Muhandislar va narxlar tizimi” nomli ijtimoiy utopiyasida  1921 yilda ishlab chiqilgan. Ushbu g‘oyaga koʻra, sanoat – ijtimoiy taraqqiyotning xizmatkorlari sifatida ijtimoiy boshqaruv sohasida umumiy manfaatlar uchun boylar va moliyachilarni almashtirishga qodir. Veblen kontseptsiyasiga ko‘ra, texnik xodimlar birlashishi va jamiyatni oqilona boshqarishni amalga oshirib, sanoatda asosiy o‘rinni egallashlari kerak.

O‘z davrida “Texnokratiya” tushunchasi ishtiyoq bilan kutib olindi. Veblen g‘oyalari A.Bird, A.Frish va boshqalar tomonidan rivojlantirilgan.

Texnokratik kontseptsiya quyidagi fikrlash mantig‘iga asoslanadi:

• Sanoat inqilobi sanoatlashtirishning boshlanishi bo‘ldi va texnika jamiyat taraqqiyotining asosiga aylandi.
• Sanoat tizimi doimiy texnik va texnologik yangiliklarni o‘z ichiga oladi.
• Ilmiy-texnika taraqqiyotiga sharoit yaratiladi.
• Fan-texnika taraqqiyoti sharoitida boshqaruvning adekvat shakli sifatida texnokratiya – ziyolilarning ilmiy jihatdan eng malakali va mafkuraviy universal qismiga aylanadi.
• Jamiyatning siyosiy tizimi texnokratiya g‘oyalariga mos ravishda o‘zgartirilishi kerak.

1941 yilda amerikalik sotsiolog Jeyms Bernxaym o‘zining "Menejerlar inqilobi" kitobida “mutaxassislar kuchi” g‘oyasini ishlab chiqib, menejerlar shaxsida texnokratiyani ustuvor g‘oyaga aylanganiga e’tibor  qaratdi. Dunyoning bir qator mamlakatlaridagi siyosiy voqelik va “texnologik inqilob” ta’siri ostida kapitalizm sotsializm bilan emas, balki “menejerlar jamiyati” bilan almashtiriladi.

Mulkka egalik qilish nazoratni anglatadi. Agar nazorat bo‘lmasa, mulk ham bo‘lmaydi. Korporatsiyalar va davlatda mulk va nazorat alohida bo‘lganligi sababli, bunday holda  mulk –  nazoratni amalga oshiradiganlar,    ya’ni menejerlar qo‘liga o‘tishi kerak.

Uzoq vaqt davomida jamiyat rivojlanishining texnokratik prognozlari juda real bo‘lib turdi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda texnologik taraqqiyot jadal rivojlanib, unumdorlik va turmush darajasini asta-sekin oshirib borilishiga xizmat qildi.

REFERENCES

1. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. Бирдамлик ва ҳамжиҳатлик – ижтимоий муносабатларнинг келажагидир. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. 3(3), March, 2023.
2. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. Ижтимоий муносабатларнинг шаклланиши ва барқарорлигини белгиловчи муҳим тамойиллар. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.  3(3), March, 2023.
3. Salimov, B., Madalimov, T. (2023). Transport falsafasi. Globe Edit.
4. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. The Importance of Sea Transport in the Communication System. WEB OF SYNERGY: International Interdisciplinary Research Journal. Volume 2 Issue 1, Year 2023 ISSN: 2835-3013.
5. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. The Influence of the Transport and Communication System on Social Relations. Web of Semantic: Universal Journal on Ie Education. Volume 2 Issue 2, Year 2023. ISSN: 2835-3048.
6. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. Reforms in the Fields of Communication and Transport and their Social Impact. Web of Semantic: Universal Journal on Ie Education. Volume 2 Issue 2, Year 2023. ISSN: 2835-3048.
7. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022) Ўзбекистон тараққиётида коммуникация ва транспорт тизимини ўрни. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 403-407.
8. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022). Жамиятнинг шаклланиши ва такомиллашувида бошқарув ва тарбия санъатининг ўрни. Academic research in educational sciences, 3 (11), 359-365.
9. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. The philosophical role of dialectical categories in human life. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.  Volume: 1, lssue 6,  2021. -Р.406-410. 
10. Салимов Б.Л. Ижтимоий муносабатларнинг коммуникация ва транспорт тизими билан детерминистик боғлиқлигининг гносеологик таҳлили. Фалсафа фанлари доктори диссертацияси. Ўзбекистон Миллий университети. Тошкент. 2022, 224 б.
11. Салимов Бахриддин Лутфуллаевич. Йўлдошов Сардор Зокир ўғли. (2023). 61. Инсоният ҳаётидаги туб бурилишлар.Innovative Technologies in Construction Scientific Journal, 1(2992-8893).
12. Салимов Бахриддин Лутфуллаевич Равшанов Охунжон Тўймурод ўғли. (2023). 51. Техника тараққиётининг икки ёқлама таъсири. Innovative Technologies in Construction Scientific Journal, 1(2992-8893).
13. Bakhriddin Lutfullaevich Salimov. NEGATIVE CONSEQUENCES OF SCIENCE AND TECHNOLOGY DEVELOPMENT. International Conference" Law, Economics and Tourism sciences in the modern world". 2023/5/1. С. 5-10.
14. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich, Tursunov, Shokhijakhan Ravshanovich, Haydarov, Mehriddin Nuriddin Ugli (2023). SYNERGETIC APPROACH IN THE ANALYSIS OF SOCIAL RELATIONS. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3 (3), 1001-1007.