4.7 MUHANDISLIK FAOLIYATIDA METODOLOGIYANING MUHIMLIGI

Abstract

Annotasiya. Taniqli olimlar va muhandislar, muhandislikning usullari va metodologiyaning muhimligini doimiy ravishda ta’kidlab kelishgan. Aynan tizim muhandisligi metodologiyasi, muhandislik faoliyati natijalarini to‘liq miqyosda baholashga imkon beradi va bu salbiy oqibatlarning oldini olishga imkon beradi.

Kalit so‘zlar: muhandis, metod, metodologiya, ta’lim, ijtimoiylik, zamonaviylik.

Taniqli olimlar va muhandislar, muhandislikning usullari va metodologiyaning muhimligini doimiy ravishda ta’kidlab kelishgan. Aynan tizim muhandisligi metodologiyasi, muhandislik faoliyati natijalarini to‘liq miqyosda baholashga imkon beradi va bu salbiy oqibatlarning oldini olishga imkon beradi. Zamonaviy muhandis o‘zgartirishi va yaxshilashi kerak bo‘lgan ob’ektiv (texnik va texnologik) dunyo haqida yomon tasavvurga ega. Tizimli mavzu tafakkurining yetishmasligi va metodik tayyorgarlikning yomonligi bilan bog‘liq. Muhandisga “yangi fikrlar” kerak, bu birinchi navbatda ob’ektiv va funktsional dunyoni yaxlit ko‘rishdan iborat. I.Kant yozganidek, muhandis, “bilimlar ufqini” iloji boricha kengaytirish, kosmik chegaralargacha kengaytirish chaqirig‘iga amal qilishi kerak[1].

Rus  olimi N.Fedorov “dunyoga bir butun sifatida qarash”, “uning ustidagi va  atrofidagi hamma narsani o‘rganish, uning ko‘rinishini ko‘rib chiqish yo‘lini yaratish kerak, deb hisoblagan”[2]. Jamiyatga shunchaki bilimdon muhandis emas, balki tabiiy va ijtimoiylikni yaxlit hodisa sifatida qabul qiladigan, aqlli muhandis kerak. Texnosfera olamining chuqur qarama-qarshiliklarini ochib bergan bo‘lsa, muhandis esa ularni axloq, vijdon, inson qadr-qimmati toifalarida hal qilishi kerak. Darhaqiqat, odamning yo‘nalishini o‘zgartirishi, uning ruhiy qiyofasini, fikrlash usullarini, ijtimoiy tashkilotini o‘zgartirishi kerak bo‘lgan “axloqiy inqilob” kerak. Muhandislik ta’limining an’anaviy (klassik) falsafasi endi dunyo haqidagi zamonaviy ilmiy va falsafiy g‘oyalarga javob bermaydi. U ta’limning kognitiv va axloqiy tomonlarini bog‘lashga harakat qilishda yengib bo‘lmaydigan qiyinchiliklarga duch keladi. Bunday sharoitda ta’limning an’anaviy modellarining ustunligi, ta’limni, shu jumladan texnik jihatdan ham insonparvarlashtirish muvaffaqiyatli bo‘lmaydi. Axir, vazifa tabiatning navbatdagi zabtini tayyorlashdan iborat. Bu, ayniqsa, muhandislik ta’limi uchun to‘g‘ri keladi. Agar muhandisning oldida tabiiy tizimlarga mutlaqo befarq bo‘lgan texnologik tizimni loyihalash va qurish vazifasi qo‘yilgan bo‘lsa, unda ta’limni qanday insonparvarlashtirish haqida gapirish mumkin? Ta’limni chinakam insoniylashtirish faqat aniq, tabiy va ijtimoiy fanlarning uyg‘unligida ko‘rish mumkin.   

Muhandis zamonamizning asosiy figurasiga aylanib bormoqda, muhandislik-texnik ta’limi esa jahon ta’lim jarayonining birinchi o‘rinlariga chiqmoqda.

Yigirmanchi asrda kosmosayyoraviy miqyosdagi voqea yuz berdi. Insoniyat sivilizatsiyasi tarixida birinchi marta tabiiy biosfera tez sur’atlar bilan texnosferaga, sun’iy g‘ayritabiiy texnologik dunyoga aylana boshladi. Yuz yil davomida insoniyat muammosiz va sezilmas tarzda butunlay boshqa dunyoni yaratdi. Bu dunyo shunchalik g‘ayrioddiyki, bu texnik inqilobning madaniy va antropologik oqibatlarini tezda anglab bo‘lmaydi. Shu bilan birga, muhandis texnosferaning konstruktori sifatida ishlaydi. Binobarin, muhandis zamonamizning asosiy figurasi sifatida muhandislik-texnik ta’limini jahon ta’lim tizimida oldingi o‘rinlariga olib chiqadi. Juda tez shakllangan texnosfera dunyosi, o‘z navbatida, zamonaviy muhandislik ta’limiga yangi talablarni qo‘ymoqda.

Asosiy talab – universitet muhandislik majmualarini tashqi (texnosfera) muhit bilan uyg‘unlashtirish va agar istiqbolga to‘xtaladigan bo‘lsak, bu muhitni umuminsoniy yo‘nalishda maqsadli shakllantirishdir.

Ammo bu allaqachon tashkil etilgan universitet majmualarini doimiy o‘zgaruvchan noosfera-texnosfera muhiti talablariga maksimal darajada javob beradigan innovatsion faoliyat majmualariga chuqur aylantirishni talab qiladi[3]. Shu munosabat bilan mahsulotlarning iste’mol sifatlarini yangi muhit, yangi texnika va texnologiya, yangi boshqaruv tuzilmalari va boshqalar bilan uyg‘unlashtirishga bog‘liq ko‘plab muammolar paydo bo‘ladi. XXI asr muhandisi nafaqat yaqin kelajakning “iste’molchi” talablarini qondirishi, balki jamiyat rivojlanishining uzoq (kosmologik) istiqbollarini ham hisobga olishi kerak. Bizning fikrimizcha, bo‘lajak muhandisni tayyorlashning kosmologik komponenti yuqorida taklif qilingan muhandislik  ta’limining innovatsion loyihalarida yetarli darajada hisobga olinmagan. 21-asr muhandisi nafaqat innovatsion iqtisodiyot va texnologiyani chuqur anglashi, balki umuminsoniyat (tabiiy va sun’iy) “muhandislik” sirlariga ham chuqur kirib borishi kerak. Bu global energetika va ekologik inqirozni yengish uchun haqiqiy imkoniyatdir. Ta’lim innovatsion loyihalarining kosmologik yo‘nalishi nafaqat dunyoda, balki undan tashqarida ham sodir bo‘layotgan muhandislik va texnologik jarayonlarni g‘ayrioddiy tarixiy va evolyutsion tushunishni talab qiladi. Bu oliy muhandislik-texnik ta’limni fundamentallashtirish va texnologiyalashtirish yig‘indisidir. Innovatsion muhandislik ta’limi nafaqat yaqin kelajakdagi, balki 2030 yilgacha atrof-muhitda yuz berishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarning bashoratli ko‘rinishini hisobga olgan holda uzoq kelajak innovatsiyalarini ham inobatga olishi kerak. I.Kant, Ikki asrdan ko‘proq vaqt oldin, 21-asrning muhandislari, muhandis-pedagogik jamoatchiligi oldiga qo‘yish mantiqiy bo‘lgan quyidagi savollarni qo‘ygan edi: 1) nimani bilishim mumkin va shunga mos ravishda, printsipial jihatdan nimalarni bilolmayman; 2) nima qilishim kerak va shunga mos ravishda qanday sharoitda nima qilmasligim kerak; 3) men nimaga umid qilishim mumkin va shunga mos ravishda kelajakdagi muhandis nimaga umid qilmasligi kerak. Shubhasiz, bu masalalar nafaqat muhandislik va muhandislik ta’limi bilan bog‘liq, balki kelajak muhandisligi uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi.

So‘nggi o‘n yilliklarda inson hayotining barcha sohalarida, birinchi navbatda, texnosferani yaratish bilan bog‘liq o‘zgarishlar tobora kuchayib bormoqda. 21-asrda muhandislik va texnikada sodir bo‘ladigan istiqbolli o‘zgarishlarni hisobga olgan holda yangi muhandislik ta’lim tizimini loyihalash va qurishni talab qiladi.  Shunday ekan, 21-asrda qanday muhandis talab qilinadi, degan savolning qo‘yilishi mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi. Muhandis tabiiy-biosfera-kosmik tizimlarga organik ravishda kiritilgan murakkab texnosfera tizimlarini loyihalash va qurishga majbur bo‘lmoqda. Bu innovatsion muhandislik  ta’limining mohiyatidir. Chunki, tabiat va ijtimoiy fanlar sohasi fundamental tayyorgarlikni talab qiladi. Tabiiy fanlardan nanotexnologiya, bioinjeneriya va mikroelektromexanika alohida ahamiyatga ega. Ijtimoiy fanlar sohasida biotexnik va noosfera qonunlarini o‘rganish bilan bog‘liq fanlar birinchi o‘ringa chiqadi. Insoniyatning texnokratik turmush tarziga har tomonlama o‘tishi munosabati bilan muhandislik ta’limiga alohida e’tibor  qaratilishi kerak. Muhandislik dizayni yangi  ijtimoiy va tabiiy voqelikni, shu jumladan insonning o‘zini loyihalashi bilan bog‘liq bo‘ladi. Shunday qilib, zamonaviy muhandis umuminsoniy ko‘rsatmalarning uyg‘unlashishi orqali fundamental va texnologik tayyorgarliklarga ega bo‘lib borishi kerak.  

REFERENCES

1. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. Бирдамлик ва ҳамжиҳатлик – ижтимоий муносабатларнинг келажагидир. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. 3(3), March, 2023.
2. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. Ижтимоий муносабатларнинг шаклланиши ва барқарорлигини белгиловчи муҳим тамойиллар. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.  3(3), March, 2023.
3. Salimov, B., Madalimov, T. (2023). Transport falsafasi. Globe Edit.
4. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. The Importance of Sea Transport in the Communication System. WEB OF SYNERGY: International Interdisciplinary Research Journal. Volume 2 Issue 1, Year 2023 ISSN: 2835-3013.
5. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. The Influence of the Transport and Communication System on Social Relations. Web of Semantic: Universal Journal on Ie Education. Volume 2 Issue 2, Year 2023. ISSN: 2835-3048.
6. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. Reforms in the Fields of Communication and Transport and their Social Impact. Web of Semantic: Universal Journal on Ie Education. Volume 2 Issue 2, Year 2023. ISSN: 2835-3048.
7. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022) Ўзбекистон тараққиётида коммуникация ва транспорт тизимини ўрни. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 403-407.
8. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022). Жамиятнинг шаклланиши ва такомиллашувида бошқарув ва тарбия санъатининг ўрни. Academic research in educational sciences, 3 (11), 359-365.
9. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. The philosophical role of dialectical categories in human life. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.  Volume: 1, lssue 6,  2021. -Р.406-410. 
10. Салимов Б.Л. Ижтимоий муносабатларнинг коммуникация ва транспорт тизими билан детерминистик боғлиқлигининг гносеологик таҳлили. Фалсафа фанлари доктори диссертацияси. Ўзбекистон Миллий университети. Тошкент. 2022, 224 б.
11. Салимов Бахриддин Лутфуллаевич. Йўлдошов Сардор Зокир ўғли. (2023). 61. Инсоният ҳаётидаги туб бурилишлар.Innovative Technologies in Construction Scientific Journal, 1(2992-8893).
12. Салимов Бахриддин Лутфуллаевич Равшанов Охунжон Тўймурод ўғли. (2023). 51. Техника тараққиётининг икки ёқлама таъсири. Innovative Technologies in Construction Scientific Journal, 1(2992-8893).
13. Bakhriddin Lutfullaevich Salimov. NEGATIVE CONSEQUENCES OF SCIENCE AND TECHNOLOGY DEVELOPMENT. International Conference" Law, Economics and Tourism sciences in the modern world". 2023/5/1. С. 5-10.
14. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich, Tursunov, Shokhijakhan Ravshanovich, Haydarov, Mehriddin Nuriddin Ugli (2023). SYNERGETIC APPROACH IN THE ANALYSIS OF SOCIAL RELATIONS. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3 (3), 1001-1007.

[1] Кант И. Трактаты и письма. М., 1980. 572 с.

[2] Федоров Н.Ф. Сочинения. М., 1982. 711 с.

[3] Московченко А.Д. Методологический проект инженерного университетского образо1 вания (принципы, качество, технология, стратегия). Томск: ТГУ, 2001. 20 с