4.3 “NANOTEXNOLOGIYA” TUSHUNCHASINING FALSAFIY MOHIYATI

Abstract

Annotasiya. Keyingi o‘n yillikda jahon jamoatchiligi lug‘at boyligiga «nano» so‘zi kirib keldi. Xo‘sh, «nano» nima? Qisqa qilib aytganda, nano milliarddan bir qismdir. Nano (yunoncha «nanos» so‘zidan olingan va mitti    ma’nosini bildiradi) fizikaning o‘lchov birliklaridan bo‘lib, milliarddan birni ifodalaydi. Masalan, 1 nanometr metrning milliarddan bir ulushi. Inson soch tolasi o‘rtacha 100000 nanometrga teng. Atomlar va ular orasidagi masofa ham nanometrlarda o‘lchanadi .

Kalit so‘zlar: nano, nanotexnologiya, nanoborliq, nanometr, ixchamlashuv.

Nanotexnologiya,  atomlar va molekulalar bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan barcha texnik jarayonlarni birlashtiradi. Shuning uchun ham yangi konstruktiv materiallar, yarimo‘tkazgichli qurilmalar, ma’lumotlarni yozib oluvchi qurilmalar va qimmatli farmatsevtika preparatlarini olishda juda istiqbollidir. Nanotexnologiyaning ajoyib istiqbollari bizga kelajakka qarash imkonini beradi va hozirdanoq eng qulay hayot uchun poydevor yaratmoqda. Ehtimol, aynan nanozarralar inson va tabiat uyg‘unligiga olib keladi. Nanotexnologiyaning o‘ziga xosligi shundaki, uni qo‘llash doirasi nihoyatda xilma-xildir. Kichik zarrachalar antibiotiklarni kuchliroq qilishi, nanoqog‘oz yoki sun’iy teri kabi yangi materiallar, oziq-ovqat mahsulotlarini yaxshiroq saqlash uchun idishlar va shaffof elektron displeylarni yaratishi mumkin. Bularning barchasi hayotning sifat jihatidan yangi darajasiga erishishga yordam beradi. Nanotexnologiya bir qator sohalarga chinakam innovatsion mahsulotlarni yaratish imkonini beradi. Kosmetologiyada bu nanokosmetika bo‘lib, foydali moddalar bilan nanozarrachalarni teriga o‘tkazish orqali terining yoshligi va elastikligini tiklaydi. Ekologiya va kosmik tadqiqotlarga kelsak, bu yerda nanorobotlarning yaratilishi bashorat qilinadi. Ba’zilar atrof-muhitning ifloslanishiga qarshi kurashadi, ishlab chiqarishni butunlay chiqindisiz qilishga yordam beradi, boshqalari esa kosmosni o‘rganadi, bu esa arzonroq va xavfsizroq usulga aylanadi.

Nanotexnologiya 21-asr boshidagi asosiy, yangi, uchinchi, ilmiy-texnikaviy inqilob ramzidir. Bu eng yuqori texnologiyalar bo‘lib, ularni rivojlantirish uchun bugungi kunda yyetakchi iqtisodiy kuchlar milliardlab dollar sarflamoqda. Olimlarning prognozlariga ko‘ra, nanotexnologiyalar 20-asrdagi axborotni manipulyatsiya qilishda kompyuterlar yasagan materiyani manipulyatsiya qilganliklari kabi 21-asrda ham xuddi shunday inqilobni amalga oshiradi. Ularning rivojlanishi yangi materiallarni o‘zlashtirish, aloqani takomillashtirish, biotexnologiya, mikroelektronika, energetika, sog‘liqni saqlash va qurol-yarog‘ni rivojlantirish uchun katta istiqbollarni ochadi. Mutaxassislar eng ko‘p ilmiy yutuqlar qatorida kompyuter samaradorligining sezilarli darajada oshishini, yangi tiklangan to‘qimalardan foydalangan holda inson organlarining tiklanishini, to‘g‘ridan-to‘g‘ri berilgan atomlar va molekulalardan yaratilgan yangi materiallarni olishni, shuningdek, kimyo va fizikadagi yangi kashfiyotlarni qayd etishadi. Nanofan fizika, kimyo, biologiya, metallshunoslik, elektron va kompyuter texnikasining tutash yerida vujudga kelgan fanlararo tadqiqotlarning o‘ziga xosligi nanoo‘lchamdagi ob’ektlar ega bo‘lgan umumiy qonuniyatlar va o‘zaro bog‘liqliklar haqida tasavvur beradi. 

XX asrda paydo bo‘lgan yangi axborot texnologiyalari yoki kompyuterlar jamiyat sohalaridagi xizmat qilish usulini tubdan o‘zgartirdi. Uning yordamida bank faoliyati, iqtisodiyot, havo kemalari boshqarilmoqda, katta hajmli ma’lumotlarni yaratish, to‘plash, saqlash, qayta ishlash va uzatish bilan bog‘liq axborot texnologiyalari ishlatilmaydigan biror-bir faoliyat sohasi qolmadi. Biroq endi uydagi kompyuterning o‘zi yetarli bo‘lmay qoldi. Biz istagan joyimizda, xoh u aeroport bo‘lsin yoki qahvaxona va yoxud universitet bo‘lsin, undan foydalanishni istaymiz. Shunga muvofiq kompyuterning “miya”si bo‘lmish prosessorlar hajm jihatidan kichrayib bormoqda. 

Sohadagi bunday ixchamlashuv “nanotexnologiya” deb yuritiladi. Bu hozirgi paytda eng zamonaviy texnologiya sanalib, bundan maqsad hamma narsani ixchamlashtirish, mittilashtirishdir. Masalan, kelgusida barcha operatsiyalarni amalga oshiradigan kompyuterlar qo‘l soati hajmida bo‘ladi. Buning natijasida hozirda barcha sohalarda qo‘llanilayotgan asbob-uskunalarga ketayotgan materiallar tejab qolinadi, nanotexnologiyalar asosida yaratilgan buyumlar ixchamlashib, ularning samaradorligi oshadi va tabiiyki,  bundan iqtisodiyot katta foyda ko‘radi.

Keyingi o‘n yillikda jahon jamoatchiligi lug‘at boyligiga «nano» so‘zi kirib keldi. Xo‘sh, «nano» nima? Qisqa qilib aytganda, nano milliarddan bir qismdir. Nano (yunoncha «nanos» so‘zidan olingan va mitti    ma’nosini bildiradi) fizikaning o‘lchov birliklaridan bo‘lib, milliarddan birni ifodalaydi. Masalan, 1 nanometr metrning milliarddan bir ulushi. Inson soch tolasi o‘rtacha 100000 nanometrga teng. Atomlar va ular orasidagi masofa ham nanometrlarda o‘lchanadi .

 “Nanotexnologiya” tushunchasining umume’tirof etilgan yaxlit mazmuni bo‘lmasada, maxsus maqsadlarga erishish imkonini beradigan zarrachalarni yaratish orqali fizik va kimyoviy xossalari tubdan farq qiladigan yangi yordamchi vositalar, materiallar yaratish, uzunligi 1 dan 100 nanometrgacha bo‘lgan zarrachalar hamda molekulalardan iborat strukturalar tushuniladi. Bu moddalarni boshqarishdan atomlarni boshqarishga o‘tishni anglatadi. Nanotexnologiya molekulyar texnologiya asosida vujudga kelgan bo‘lib, u robotlar va ularning qurilmalarini yaratishga yo‘naltirilgan, atomlarning hosilaviy ketma-ketligidan iborat bo‘lgan, molekulyar strukturasi oldindan belgilangan moddalar majmuasini tashkil etadi. Mazkur yangi texnologiya sharofati bilan hozirgi paytda o‘lchami atom va molekulalar o‘lchamiga to‘g‘ri keladigan sxemalarni tayyorlashda, alohida atom hamda molekulalarni boshqarish, ulardan maxsus mikroob’ektlarni yig‘ishda keng foydalanilayapti.

Nanotexnologiyalar dunyosi inson ko‘zi uchun o‘ta kichik bo‘lishiga qaramay, uning ehtimoliy ta’siri kattadir. Nanotexnologiya moddadan atom darajasida foydalanishni ko‘zda tutadi. Hozirda tadqiqotchilar mazkur texnologiyadan yaxshiroq tibbiy muolaja, kuchliroq kompyuterlar yaratish, vazni yengil, biroq pishiq materiallarni tayyorlash yo‘llarini aniqlash ustida ish olib bormoqdalar. Ilm-fan va innovatsion taraqqiyotning muhim ko‘rinishi bo‘lgan nanotexnologiyalar hayotimizga chuqur kirib kelmoqda. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, yaqin yillar ichida zamonaviy fanning ko‘pgina bo‘limlari “nano” qo‘shimchasi bilan aytiladigan bo‘ladi. 

Bugungi kunda hayotimizga tezlik bilan kirib kelayotgan nanotexnologiya tushunchasi jamiyatimiz taraqqiyotini yanada jadallashtirish, turmushimiz farovonligini oshirish, hayotimizda o‘z yechimini kutayotgan ekologik, ijtimoiy va boshqa muammolarni bartaraf etishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Chunki ilm-fanning bunday kashfiyotlari noyob xususiyatlarga ega yangi metamateriallar va ekstremal sharoitlarga chidamli nanomateriallar olish va ularni tatbiq etishga xizmat qiladi. Shu bois jahonda nanotexnologik tadqiqotlar ko‘lamini kengaytirish va bu boradagi innovatsion texnologiyalardan hayotda keng foydalanishga e’tibor  tobora kuchaymoqda.

“Nanotexnologiya” atamasi esa ular bilan ishlash boshlanganidan ancha keyin, 1974 yilda yaponiyalik Norio Taniguchi tomonidan muomalaga kiritilgan. Nanotexnologiya nanometrlar bilan o‘lchanadi. Har bir nanometr (nm.)  bir metrning milliarddan bir qismiga teng o‘lchamdir. Oddiyroq aytganda, bu taxminan stol tennisi koptokchasi bilan butun yer shari nisbatiga to‘g‘ri keladi. Misol uchun, bir varaq qog‘ozning qalinligi 100,000 nanometrga teng. Uglerodli nanotrubkalar esa inson sochi tolasidan 10 ming baravar ingichkadir. O‘zbekistonlik olimlarning aytishicha, nanotexnologiyada kichik moddalarni bo‘yiga va eniga cho‘zgan va pishiqligini saqlab qolgan holda, hajmini o‘zgartirish mumkin. Nanotexnologlar, asosan, 0,1 dan 100 nm.gacha hajmda bo‘lgan jismlar bilan ish olib boradilar. 

REFERENCES

1. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. Бирдамлик ва ҳамжиҳатлик – ижтимоий муносабатларнинг келажагидир. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. 3(3), March, 2023.
2. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. Ижтимоий муносабатларнинг шаклланиши ва барқарорлигини белгиловчи муҳим тамойиллар. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.  3(3), March, 2023.
3. Salimov, B., Madalimov, T. (2023). Transport falsafasi. Globe Edit.
4. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. The Importance of Sea Transport in the Communication System. WEB OF SYNERGY: International Interdisciplinary Research Journal. Volume 2 Issue 1, Year 2023 ISSN: 2835-3013.
5. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. The Influence of the Transport and Communication System on Social Relations. Web of Semantic: Universal Journal on Ie Education. Volume 2 Issue 2, Year 2023. ISSN: 2835-3048.
6. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. Reforms in the Fields of Communication and Transport and their Social Impact. Web of Semantic: Universal Journal on Ie Education. Volume 2 Issue 2, Year 2023. ISSN: 2835-3048.
7. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022) Ўзбекистон тараққиётида коммуникация ва транспорт тизимини ўрни. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 403-407.
8. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022). Жамиятнинг шаклланиши ва такомиллашувида бошқарув ва тарбия санъатининг ўрни. Academic research in educational sciences, 3 (11), 359-365.
9. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. The philosophical role of dialectical categories in human life. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.  Volume: 1, lssue 6,  2021. -Р.406-410. 
10. Салимов Б.Л. Ижтимоий муносабатларнинг коммуникация ва транспорт тизими билан детерминистик боғлиқлигининг гносеологик таҳлили. Фалсафа фанлари доктори диссертацияси. Ўзбекистон Миллий университети. Тошкент. 2022, 224 б.
11. Салимов Бахриддин Лутфуллаевич. Йўлдошов Сардор Зокир ўғли. (2023). 61. Инсоният ҳаётидаги туб бурилишлар.Innovative Technologies in Construction Scientific Journal, 1(2992-8893).
12. Салимов Бахриддин Лутфуллаевич Равшанов Охунжон Тўймурод ўғли. (2023). 51. Техника тараққиётининг икки ёқлама таъсири. Innovative Technologies in Construction Scientific Journal, 1(2992-8893).
13. Bakhriddin Lutfullaevich Salimov. NEGATIVE CONSEQUENCES OF SCIENCE AND TECHNOLOGY DEVELOPMENT. International Conference" Law, Economics and Tourism sciences in the modern world". 2023/5/1. С. 5-10.
14. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich, Tursunov, Shokhijakhan Ravshanovich, Haydarov, Mehriddin Nuriddin Ugli (2023). SYNERGETIC APPROACH IN THE ANALYSIS OF SOCIAL RELATIONS. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3 (3), 1001-1007.