3.27 Hunarmandchilikdan muhandislikka va texnikaning rivojlanish qonuniyatlari

Abstract

Annotasiya. Ma’lum bir hunarmandchilik ustalarining (shu jumladan olimlar) tor doiradagi yutug‘iga aylantirmaslik, balki takomillashtirish odatiy holga aylandi, keyinchalik maslahatchi sifatida ishlagan muhandis-olimlar paydo bo‘ldi.  Texnikaning rivojlanish qonuniyatlari texnik tizimlar modellari va avlodlarining o‘zgarishining tarixiy vaqtiga bog‘liq bo‘lib, alohida o‘xshash texnik tizimlar uchun ob’ektiv mavjud, barqaror, takrorlanuvchi aloqalar va munosabatlarni aks ettiradi va aniqlaydi.

Kalit so‘zlar: hunarmandchilik, ixtirochi, muhandis, munosabatlar, qonun.

Rassom-muhandis-olim hunarmandchilik korporatsiyasining oddiy a’zosidan saroy a’zosi, “san’at shahzodasi”ga, qimmatbaho ijodkorga, ilohiy iste’dod sohibiga aylanadi. U endi mavjudotni yaratuvchi ilohiy Yaratuvchi kabi  hurmatga loyiq ko‘rila boshlaydi. Bu uning kiyimida ham, xulq-atvorida ham ifodalangan, bu gildiya ustalari tasvirlangan gravyuralar to‘plamidan yaqqol ko‘rinadi. Muhandis va qurilish menejeri boshqa hunarmandlarga nisbatan haqiqatan ham “san’at shahzodalari”ga o‘xshaydi. Bu ijtimoiy qatlamning o‘z-o‘zini anglashida namoyon bo‘ldi. Jumladan, O‘rta asrlardagi iste’dodli muhandislardan biri bo‘lgan Dyurer buyuk  ustaning yengil chizmasi hunarmandning mashaqqatli mehnatidan ustun turadi, deb hisoblab, birinchi bo‘lib nafaqat rasm va gravyuralar, balki chizmalarga ham imzo chekdi. Uyg‘onish davri rassomlari-muhandislari-olimlari uchun o‘rta asrlarda bo‘lgani kabi, erishib bo‘lmaydigan namunalarni kanonizatsiya qilmaslik, ularni  ma’lum bir hunarmandchilik ustalarining (shu jumladan olimlar) tor doiradagi yutug‘iga aylantirmaslik, balki takomillashtirish odatiy holga aylandi. Mavjud namunalarni takomillashtirish, ularga o‘zlarining “men”larini olib kirish va ularni jamoat mulkiga aylantirish, ularni ushbu kashfiyot va ixtirolar ulug‘lashi mumkin bo‘lgan o‘z nomi bilan e’lon qilish, “nashr qilish”,  bular endi uyg‘onish davri madaniyatida g‘ayrioddiy holat bo‘lmay qoldi. Zero, bularning hammasi ilm-fanning kuchini namoyish qilish uchun yaratilgan edi. Endi Arximedning mashinalari ko‘pchilik tomonidan va hamma joyda yaratila boshlandi. Bu mashinalar shunchaki hayratda qolish uchun emas, balki ular endi kerak edi. Chunki mashinalarni yaratish uchun endi ish haqqi to‘lanadi va ularning  o‘z mijozlari va iste’molchilari bor bo‘lgan.

Biroq, turli xil dastgohlar va oynalar, har xil matematik adastgohlar ishlab chiqarish ustaxonalarida ishlagan usta amaliyotchilar, istehkom va artilleriya sohasida harbiy muhandislar bilan bir qatorda, keyinchalik maslahatchi sifatida ishlagan muhandis-olimlar paydo bo‘ldi. Ularning vazifasi, xususan, taqdim etilgan mashina modelining mumkin va foydali ekanligini, ixtirochi talab qilgan xarajatlarga arziydimi yoki yo‘qligini aniqlash, shuningdek, ijobiy yoki salbiy qarorni asoslash va tushuntirish va hokazolardan iborat edi. 

O‘sha davrda texnika sohasida yangi bilimlarga bo‘lgan ziyoli insonlarga ehtiyoj katta edi. Va bu nafaqat muhandislarga, balki savdogarlarga, hunarmandlarga ham tegishli edi. Shuning uchun ko‘pchilik amaliy matematika bilan shug‘ullana boshlaydi, hisob-kitoblarni va hisoblash usullarini soddalashtiradi. Ushbu ishlarga kalkulyator amaliyoti kitobi va “yangi fan” nazariyotchisi Nikolo Tartalya kiradi. Yangi, mohiyatan texnik nazariyani qurish usullari va tamoyillari alohida qiziqish uyg‘otadi. Chunki u ma’lum  ma’noda keyingi texnik va tabiiy-ilmiy nazariy konstruktsiyalar, shu jumladan Galiley nazariyalari uchun namuna bo‘ldi. Masalan, Tartalya, o‘sha davrning boshqa mexaniklari singari, Aristotelning “Fizika”sining kontseptual sxemalaridan kelib chiqadi. So‘ngra Evklid geometriyasidan foydalangan holda konstruktsiyalarga o‘tadi va muhandislik amaliyotiga murojaat qiladi. Uning o‘zi yangi fanni quyidagicha tavsiflaydi: “... bu fanning bir qismi geometriyadan, bir qismi esa natural falsafadan olingan, uning ba’zi xulosalari geometrik tarzda, ba’zilari esa jismoniy, ya’ni tabiat orqali tasdiqlangan”[1]. Shunday qilib, texnik nazariya tabiatshunoslik nazariyasi paydo bo‘lishidan oldin paydo bo‘ladi. lekin u  amaliy yutuqlarni hisobga olgan holda, Aristotel fizikasi va Evklid geometriyasining nazariy qoidalariga asoslangan holda qurilgan. 

Uyg‘onish davrida paydo bo‘lgan birinchi texnik adabiyotlar, birinchi navbatda, texnik bilimlarning turli ensiklopediyalarini o‘z ichiga oladi. “Texnik nazariya”ni ishlab chiqishga da’vo qilgan texnik adabiyotlarning yana bir turi texnik amaliyotni umumlashtirish yoki texnik retseptlarni tavsiflashga emas, balki unga ma’lum gnoseologik ideallarni belgilashga asoslangan edi. Tabiat qonunlari va mexanika qonunlari turli voqeliklarga tegishli bo‘lgan sxolastik nuqtai nazardan farqli o‘laroq, o‘sha davrdagi ko‘plab amaliy muhandislarning mexanik san’ati tabiatdan yuqori va insonga uning ustidan hukmronlik qilishga yordam bergan. Jumladan, Galiley tabiat qonunlari va mexanika qonunlari bir xil sohaga tegishli deb hisoblaydi. Bu pozitsiyadan u tabiat qonunlariga zid bo‘lgan mashinalar qurishga intilayotgan amaliy muhandislarni tanqid qiladi. Galileo Galiley yangi ilmi amaliy muhandislik muammolarini hal qilish uchun ilmiy vositalarni ishlab chiqishga asos solgan.  

Fan va texnika taraqqiyoti qonuniyatlarini o‘rganishda qonunlar tushunchasining o‘zi haqida aniq tushunchaga ega bo‘lish zarur. Qonun hodisalarning ichki muhim aloqasi bo‘lib, ularning zaruriy rivojlanishini belgilaydi. Tabiat qonunlari ob’ektiv (ya’ni, insondan mustaqil ravishda mavjud bo‘lgan) ob’ektlar, hodisalar, tizimlar va ularning tomonlari o‘rtasidagi muhim va zaruriy, umumiy yoki universal aloqalardir. Faqat ob’ektlarni emas, balki ularning xususiyatlarini ham o‘zaro bog‘lash mumkin. Ob’ektivlik, uni bilishi kerak bo‘lgan odamlardan qat'i nazar, uning haqiqatan ham mavjudligidadir. Tabiat qonunlarining o‘ziga xosligi shundaki, bir xil sharoitda ular orasidagi bog‘lanishlar bir xil tarzda namoyon bo‘ladi. Masalan, suvning muzga aylanishi ma’lum sharoitlarda sodir bo‘ladi, shuningdek suv bug‘ga aylanadi. Agar shartlar o‘zgarsa (masalan, harorat), unda bu o‘zgarishlar umuman sodir bo‘lmaydi. Jamiyat tarixidagi hodisalar takrorlansa, mutlaq va nisbiy haqiqatlar borligini tushunishimiz kerak. Inson nisbiy haqiqatni anglagan holda, doimo mutlaq haqiqatga yaqinlashadi.

Texnikaning rivojlanish qonuniyatlari texnik tizimlar modellari va avlodlarining o‘zgarishining tarixiy vaqtiga bog‘liq bo‘lib, alohida o‘xshash texnik tizimlar uchun ob’ektiv mavjud, barqaror, takrorlanuvchi aloqalar va munosabatlarni aks ettiradi va aniqlaydi. Texnik tizimlar rivojlanishining eng muhim qonuniyatlari – bu texnik tizimlar rivojlanishining muhim va takrorlanuvchi xususiyatlarini aks ettiruvchi ob’ektiv jarayondir. Qonunlarning har biri muayyan rivojlanish tendentsiyasini tavsiflaydi va rivojlanishni bashorat qilish, yangi texnik tizimlarni yaratish va mavjud texnik tizimlarni takomillashtirishda undan qanday foydalanishni ko‘rsatadi. Texnik tizimlar rivojlanishining quyidagi qonuniyatlarini ajratish mumkin.

1) Texnikaning bosqichma-bosqich rivojlanishi qonuni - bu texnik tizimlar rivojlanishining universal qonuni bo‘lib, uning yordamida moddiy mehnat ob’ektiga ishlov berish amalga oshiriladi. Har qanday moddiy mehnat ob’ektini qayta ishlashda to‘rtta asosiy funktsiya amalga oshiriladi:

1. a) texnologik – to‘g‘ridan-to‘g‘ri mehnatning moddiy ob’ektining o‘zgarishi bilan bog‘liqligi;
2. b) energiya – mehnat ob’ektini qayta ishlash jarayonini energiya bilan ta’minlash bilan bog‘liqligi;
3. c) energiyani qayta ishlash va etkazib berish jarayonini boshqarish funktsiyasi;
4. d) mahsulot miqdori va sifatini rejalashtirish funktsiyasi.

2) Texnik tizimlarning progressiv evolyutsiyasi qonuni - texnika rivojlanishining umumiy qonuni bo‘lib, uning mohiyati shundaki,    ma’lum texnik funktsiyalarni bajaradigan texnik tizimlarning yangi modellariga o‘tishni bartaraf etish zarurati yuzaga keladi. Bunda ishlatiladigan texnik tizimlardagi kamchiliklar va nuqsonlar, shuningdek, odatda ishlash mezonlarini takomillashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan va zarur va etarli tashqi omillar mavjud bo‘lganda yuzaga keladigan qarama-qarshiliklarni aniqlaydi. Bunday holda, odatda texnik tizimlarni ishlab chiqarish texnologiyasidagi kichikroq o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan strukturada minimal o‘zgarishlar bilan kerakli effektni olish tamoyiliga asoslangan texnik tizimning  o‘zgartirishning    ma’lum bir mantiqiyligi mavjud. Texnik tizimlarning progressiv evolyutsiyasi qonuni, bosqich rivojlanish qonuni bilan aniq bog‘liqdir, chunki u har bir bosqich doirasida texnik tizimlarning rivojlanishini aks ettiradi va amalga oshiradi.

REFERENCES

1. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. Бирдамлик ва ҳамжиҳатлик – ижтимоий муносабатларнинг келажагидир. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. 3(3), March, 2023.
2. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. Ижтимоий муносабатларнинг шаклланиши ва барқарорлигини белгиловчи муҳим тамойиллар. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.  3(3), March, 2023.
3. Salimov, B., Madalimov, T. (2023). Transport falsafasi. Globe Edit.
4. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. The Importance of Sea Transport in the Communication System. WEB OF SYNERGY: International Interdisciplinary Research Journal. Volume 2 Issue 1, Year 2023 ISSN: 2835-3013.
5. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. The Influence of the Transport and Communication System on Social Relations. Web of Semantic: Universal Journal on Ie Education. Volume 2 Issue 2, Year 2023. ISSN: 2835-3048.
6. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. Reforms in the Fields of Communication and Transport and their Social Impact. Web of Semantic: Universal Journal on Ie Education. Volume 2 Issue 2, Year 2023. ISSN: 2835-3048.
7. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022) Ўзбекистон тараққиётида коммуникация ва транспорт тизимини ўрни. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 403-407.
8. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022). Жамиятнинг шаклланиши ва такомиллашувида бошқарув ва тарбия санъатининг ўрни. Academic research in educational sciences, 3 (11), 359-365.
9. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. The philosophical role of dialectical categories in human life. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.  Volume: 1, lssue 6,  2021. -Р.406-410. 
10. Салимов Б.Л. Ижтимоий муносабатларнинг коммуникация ва транспорт тизими билан детерминистик боғлиқлигининг гносеологик таҳлили. Фалсафа фанлари доктори диссертацияси. Ўзбекистон Миллий университети. Тошкент. 2022, 224 б.
11. Салимов Бахриддин Лутфуллаевич. Йўлдошов Сардор Зокир ўғли. (2023). 61. Инсоният ҳаётидаги туб бурилишлар.Innovative Technologies in Construction Scientific Journal, 1(2992-8893).
12. Салимов Бахриддин Лутфуллаевич Равшанов Охунжон Тўймурод ўғли. (2023). 51. Техника тараққиётининг икки ёқлама таъсири. Innovative Technologies in Construction Scientific Journal, 1(2992-8893).
13. Bakhriddin Lutfullaevich Salimov. NEGATIVE CONSEQUENCES OF SCIENCE AND TECHNOLOGY DEVELOPMENT. International Conference" Law, Economics and Tourism sciences in the modern world". 2023/5/1. С. 5-10.
14. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich, Tursunov, Shokhijakhan Ravshanovich, Haydarov, Mehriddin Nuriddin Ugli (2023). SYNERGETIC APPROACH IN THE ANALYSIS OF SOCIAL RELATIONS. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3 (3), 1001-1007.

[1] Tartaglia N. Various Questions and Inventions of Niccolo Tartaglia of Brecia. Venetia, 1546. English translation by Stillman Drake // Mechanics in SixteenthCentury Italy: Selections from Tartaglia, Benedetti, Guido Ubaldo, and Galileo / S. Drake and I.E. Drabkin (eds). Madison (Wisc.), 1969. P. 98.