3.26 Texnika rivojlanishining sifat va miqdoriy ko‘rsatkichlari

Abstract

Annotasiya. Texnikani fan rivojining amaliy qismi sifatida hisobga olgan holda, texnika rivojlanishining sifat va miqdoriy ko‘rsatkichlarini yodda tutish kerak, texnikani ishlab chiqishning turli bosqichlarini solishtirish imkonini beradigan sifat va miqdoriy baholarga ega bo‘lgan intensivlik, tirik mehnat qiymati kabi ko‘rsatkichni o‘z ichiga olgan samaradorlik va ishonchlilik.

Kalit so‘zlar: sifat va miqdoriy ko‘rsatkichlar, intensivlik, samaradorlik, antropologiya, ishonchlilik.

Texnikani fan rivojining amaliy qismi sifatida hisobga olgan holda, texnika rivojlanishining quyidagi sifat va miqdoriy ko‘rsatkichlarini yodda tutish kerak:

1. a) texnikani ishlab chiqishning turli bosqichlarini solishtirish imkonini beradigan sifat va miqdoriy baholarga ega bo‘lgan intensivlik (masalan, mexanizm qismlarining ishdan chiqish chastotasi yoki ishlab chiqarish jarayonida mashinaning ishlashidan hosil bo‘lgan zararli moddalarning sifat tarkibi);
2. b) samaradorlik kabi parametrlarni, shuningdek, tirik mehnat qiymati kabi ko‘rsatkichni o‘z ichiga olgan samaradorlik (yaratilayotgan mashina juda samarali bo‘lishi mumkin, ammo tejamkor emas);
3. c) ishonchlilik eng umumiy ko‘rsatkichdir. Ishonchlilikni oshirish zarurati, maksimal tezlik, bosim, yuqori quvvatlardan foydalanish va shunga o‘xshash uskunalarning etarli darajada ishonchsizligi bilan ishlashi odamlarning hayotiga xavf tug‘dirishi bilan bog‘liq.

Yuqoridagi ko‘rsatkichlarga qo‘shimcha ravishda, texnikaning gnoseologik mezonlari bugungi kunda katta ahamiyatga ega. Bunga texnik tizimlarning insonga mosligi va moslashuvi, noqulaylikni kamaytirish va ijobiy his-tuyg‘ularni oshirish, texnikaning insonga zararli va xavfli ta’sirini kamaytirish yoki yo‘q qilish ko‘rsatkichlari kiradi. Ushbu ko‘rsatkichlar esa quyidagi mezonlarni o‘z ichiga oladi: ergonomika, go‘zallik, xavfsizlik, ekologik tozalik va boshqalar. Ular texnikaning progressiv evolyutsiyasiga kuchli o‘sib borayotgan ta’sirga ega bo‘lib, u alohida mamlakatlarda, mintaqalarda va shaharlarda ham, butun dunyoda ham uyg‘un noosferaning shakllanishi tufayli o‘sib bormoqda. Antropologik mezonlar esa texnikalar va texnik tizimlar samaradorligi mezonlari guruhiga kiradi.

Aslida, texnikalar har doim ijtimoiy tuzilmalardir, garchand bu haqiqat amalga oshiriladimi yoki yo‘qmi degan savol ochiq qolgan taqdirda ham. Jamiyatdan tashqarida hech qanday texnika bo‘lishi mumkin emas. Ular muayyan ijtimoiy-madaniy muhitda yaratilgan va uning rivojlanishiga xizmat qiladi. Bu, ayniqsa, 20-asrning ikkinchi yarmida yaqqol namoyon boʻldi. Agar muhandis faqat texnik tizimlarni loyihalashtirsa ham, u aslida    ma’lum faoliyat tizimlarini yaratadi. Biz, aslida, sun’iy tizimlar (artefaktlar), tabiiy tizimlar (tabiiy ob’ektlar) emas, balki faoliyatning tizimlarini loyihalash haqida gapiramiz. Ammo, bunda faoliyat so‘zi an’anaviy    ma’nosida loyihalash mumkin emas. Uni rejalashtirish, sinovdan o‘tkazish, eng muvaffaqiyatli jarayonlarni tuzatish, keyin iloji boricha aniq takrorlash va ko‘p marta  takrorlash mumkin. Ammo, faoliyatning muvaffaqiyatli jarayonlarni faqat ikkita usulda birlashtirish va tarjima qilish mumkin: genetik mexanizmlar, biologik evolyutsiya va tabiiy tanlanish mexanizmlari yordamida yoki madaniyat yordamida. Bu oxirgi usul, aslida, inson faoliyati texnikasi bo‘lib, uning asosi ijtimoiy tashkilotning mavjudligidir. Texnika insonning maxsus instrumental faoliyati sifatida paydo bo‘lishi uchun ijtimoiy sharoitlarni tushunishda hayvonlarning harakatlari va insonning texnik faoliyati o‘rtasidagi aniq farq muhim rol o‘ynaydi. Odamlarda “tayyor” tabiiy ob’ektlardan tasodifiy qurol sifatida foydalanish asta-sekin ulardan maqsadli foydalanishga va ularni qurol sifatida ishlatish jarayonida tabiiy ob’ektlarni ongli ravishda o‘zgartirishga aylanadi. Bunday o‘zgartirish va kelajakda foydalanish uchun vositalarni yaratish ibtidoiy ishlab chiqarishning boshlanishini tashkil qiladi, ularning tartiblari ibtidoiy jamiyatning ijtimoiy xotirasida, masalan, afsonalar yoki marosim harakatlarida mustahkamlanadi. (hayvonda esa evolyutsion biologik vositalar bilan). Ikkala holatda ham dastlab tasodifiy “tayyor” tabiiy ob’ektlardan vosita sifatida foydalanish sodir bo‘ladi. Biroq, “hayvonning harakatlari avtomatik va instinktivdir, haqiqiy ijod esa odam uchun mavjuddir”[1]. Texnik bilimlarning bu asoslari avloddan-avlodga o‘tadi, to‘ldiriladi va rivojlantiriladi, keyinchalik ilmiy bilimlar tizimiga aylanadi. Bu birgalikda foydalanish va ijtimoiy ishlab chiqarish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi, keyin esa madaniyatda mustahkamlanib, keyingi avlodlarga nafaqat ushbu vositalarning o‘zi, balki ulardan foydalanish va yaratish tajribasini ham o‘tkazadi. Shuning uchun ularni tarixiy takomillashtirish imkoniyatini yaratadi. Mehnat qurollari va qurilmalarning yaratish tajribasining takrorlanishi, bu tajribaning keyingi avlodlarga o‘tkazilishi jamiyatning texnik taraqqiyotining asosiy xususiyatlaridan biri bo‘lib, natijada mehnat taqsimoti paydo bo‘ladi.

Bu qishloq xoʻjaligi va boshqa mehnat qurollari, qurol-yarogʻ va boshqalar ishlab chiqarish, shuningdek, kiyim-kechak ishlab chiqarish, turar-joy va xoʻjalik xonalari, transport vositalari, sugʻorish kanallari va hokazolar ishlab chiqarish bilan shugʻullanuvchi hunarmandlar qatlamining shakllanishiga olib keldi. Ya’ni, inson maqsadlari uchun moslashtirilgan sun’iy takomillashtirilgan muhitni yaratishga zamin hozirladi.

Jamiyatda uch turdagi vositalar shakllanadi: muayyan operatsiyalarni bajarish uchun texnik vositalar sifatidagi quyi darajadagi vositalar, texnik va umuman insonning har qanday faoliyatini ijtimoiy tashkil etuvchi aqliy vositalar, ularning asosiysi tashqi nutq shaklidagi tildir. Bunda ovozli xabarlar yoki vizual tasvirlar - belgilar, matnlar, chizmalar, diagrammalar va boshqalar bilan asta-sekin faoliyatning ideal rejasini ishlab chiqishga va shu bilan ichki muloqotga aylanadi. Bu birinchi texnik, so‘ngra ilmiy-texnik bilimlarni rivojlantirish, mustahkamlash, to‘plash va tarjima qilish yo‘lining boshlanishi hisoblanadi. Aynan til asosiy vosita va ayni paytda muloqot mahsuli. Insoniyat jamiyatini tashkil etuvchi insoniy muloqot qurolidir. Vositaning bunday keng talqini zamonaviy g‘oyaga ko‘proq mos keladi. 

Asta-sekin texnika haqidagi bilimlarni to‘plash va uzatishning maxsus ijtimoiy mexanizmlari shakllanadi va texnikaga nisbatan ikki tomonlama - tushuntirish (o‘quv) va istiqbolli (proektiv) funktsiyani bajaradi. Qurilmalarni, ayniqsa, mehnat qurollarini va vositalarini ongli ravishda ishlab chiqarish, insonning mehnat qurollari faoliyatini shakllantirish va takomillashtirishni, inson ehtiyojlari va manfaatlariga muvofiq tabiatga rejalashtirilgan aralashuvni - tabiiy voqelikni o‘zgartirishni va uni ijtimoiy voqelikka aylantirishni o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, tarixiy davlatlar faoliyatining eng muhim mahsuli alohida vositalarni yaratish emas, balki inson muhitini ijtimoiy ehtiyojlar va jamiyatda hukm surayotgan g‘oyalar, jumladan, mifologik va diniy g‘oyalarga mos ravishda o‘zgartirish edi. Bu pirovard natijada ularni doimiy saqlash, takror ishlab chiqarishni talab qiluvchi murakkab ijtimoiy-texnik tizimlarning vujudga kelishiga va buning uchun ijtimoiy boshqaruv va tartibga solishning maxsus shakllarining rivojlanishiga olib keldi.

Antik davr texnikasi ijro uchun amaliy retsept, ya’ni bilmaganlardan qat'iy sir saqlanadigan retsept bo‘lgan.  Bu sir ko‘rinishidagi marosim bilimi edi va marosim “eslab qolish” va “takrorlash” istagiga asoslangan. Bunday texnika qanday shaklda (marosim raqsi, qoya san’ati, qo‘shiq aytish va boshqalar shaklida) o‘rnatilishi muhim emas. Bu amaliy harakatning oqilona loyihasi emas, balki yagona qo‘l san’ati-sehrli jarayonning takrorlanadigan namunasidir. Garchi mehnat qurollari va buyumlar ustaning  muayyan ishlab chiqarish tartib-qoidalarini bajarishi natijasida paydo bo‘lsa-da, lekin “ustaning yashirin san’ati mehnat qurollari va buyumlarning paydo bo‘lishida ishtirok etadi va bu har qanday retseptdan ham ustun bo‘lgan yaratilish harakati hisoblanadi”[2].

REFERENCES

1. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. Бирдамлик ва ҳамжиҳатлик – ижтимоий муносабатларнинг келажагидир. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. 3(3), March, 2023.
2. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. Ижтимоий муносабатларнинг шаклланиши ва барқарорлигини белгиловчи муҳим тамойиллар. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.  3(3), March, 2023.
3. Salimov, B., Madalimov, T. (2023). Transport falsafasi. Globe Edit.
4. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. The Importance of Sea Transport in the Communication System. WEB OF SYNERGY: International Interdisciplinary Research Journal. Volume 2 Issue 1, Year 2023 ISSN: 2835-3013.
5. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. The Influence of the Transport and Communication System on Social Relations. Web of Semantic: Universal Journal on Ie Education. Volume 2 Issue 2, Year 2023. ISSN: 2835-3048.
6. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. Reforms in the Fields of Communication and Transport and their Social Impact. Web of Semantic: Universal Journal on Ie Education. Volume 2 Issue 2, Year 2023. ISSN: 2835-3048.
7. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022) Ўзбекистон тараққиётида коммуникация ва транспорт тизимини ўрни. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 403-407.
8. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022). Жамиятнинг шаклланиши ва такомиллашувида бошқарув ва тарбия санъатининг ўрни. Academic research in educational sciences, 3 (11), 359-365.
9. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. The philosophical role of dialectical categories in human life. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.  Volume: 1, lssue 6,  2021. -Р.406-410. 
10. Салимов Б.Л. Ижтимоий муносабатларнинг коммуникация ва транспорт тизими билан детерминистик боғлиқлигининг гносеологик таҳлили. Фалсафа фанлари доктори диссертацияси. Ўзбекистон Миллий университети. Тошкент. 2022, 224 б.
11. Салимов Бахриддин Лутфуллаевич. Йўлдошов Сардор Зокир ўғли. (2023). 61. Инсоният ҳаётидаги туб бурилишлар.Innovative Technologies in Construction Scientific Journal, 1(2992-8893).
12. Салимов Бахриддин Лутфуллаевич Равшанов Охунжон Тўймурод ўғли. (2023). 51. Техника тараққиётининг икки ёқлама таъсири. Innovative Technologies in Construction Scientific Journal, 1(2992-8893).
13. Bakhriddin Lutfullaevich Salimov. NEGATIVE CONSEQUENCES OF SCIENCE AND TECHNOLOGY DEVELOPMENT. International Conference" Law, Economics and Tourism sciences in the modern world". 2023/5/1. С. 5-10.
14. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich, Tursunov, Shokhijakhan Ravshanovich, Haydarov, Mehriddin Nuriddin Ugli (2023). SYNERGETIC APPROACH IN THE ANALYSIS OF SOCIAL RELATIONS. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3 (3), 1001-1007.

[1]Энгельмейер П.К. Конспект лекций по философии техники. Ч. 1: История техники. Баку, 1922. C. 7.

[2] Ахутин А.В. История принципов физического эксперимента: от античности до XVII в. М., 1976. С. 122.