4.24 MUHANDISLIK FAOLIYATIDA TEXNIK GO‘ZALLIKNING NAMOYON BO‘LISHI

Abstract

MUHANDISLIK FAOLIYATIDA TEXNIK GO‘ZALLIKNING NAMOYON BO‘LISHI

Salimov Baxriddin Lutfullaevich. Toshkent davlat transport universiteti professori v.b.

Xolmurodov Og‘abek Otamurod o‘g‘li. Toshkent davlat transport universiteti talabasi.

Annotasiya. Go‘zallik tushunchasining ta’rifiga qaytsak, texnik ob’ektning go‘zalligini eng maqsadga muvofiq va funktsional jihatdan mukammal mahsulot sifatida belgilashimiz mumkin. Aynan shu mahsulot eng chiroyli hisoblanadi. Shunday qilib, muhandis uchun vazifa optimal yechim yoki optimal dizaynni topishga qisqartiriladi.

Kalit so‘zlar: estetika, go‘zallik, dizayn, texnika, optimal, muhandis.

Go‘zallik tushunchasining ta’rifiga qaytsak, texnik ob’ektning go‘zalligini eng maqsadga muvofiq va funktsional jihatdan mukammal mahsulot sifatida belgilashimiz mumkin. Aynan shu mahsulot eng chiroyli hisoblanadi. Shunday qilib, muhandis uchun vazifa optimal yechim yoki optimal dizaynni topishga qisqartiriladi. Boshqa har qanday loyihada bo‘lgani kabi, qaror qabul qilish uchun optimal yechimni topishga olib keladigan qidiruv strategiyasi yoki texnologiyasi (algoritmi) va yechimni baholash (mezonlari) usullariga ega bo‘lishi kerak. Muhandis, qoida tariqasida, qidiruv strategiyasini faqat qisman biladi va mezonlarning faqat bir qismiga (sifat ko‘rsatkichlari) ega bo‘ladi.

Dizayner to‘liq bo‘lmagan bilim holatida bo‘lib, go‘zallik haqidagi o‘z sezgi va g‘oyalariga murojaat qilishga majbur bo‘ladi. Bunday holda, faqat dizaynning oqilona asoslari haqida gapirish mumkin emas. Muallifning his-tuyg‘ulari qaror qabul qilish jarayoniga aralashadi. Muhandis irratsional fikrlash sohasiga kiradi. Estetik tuyg‘u, ayniqsa, yetarli va to‘liq bo‘lmagan    ma’lumotlar sharoitida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Eng yaxshi yechimlar rivojlangan estetik madaniyatga ega bo‘lgan mutaxassislarga tegishli bo‘ladi. Ko‘rinishidan, professional dizayner bunday vazifani yaxshiroq bajara olishi kerak. Ammo muhandislik ta’limiga ega bo‘lmagan zo‘r rassom ham estetik jihatdan mukammal texnik tizimlarni yarata olmaydi. Tarix biz uchun go‘zallikning mohir ijodkorlarining nomlarini saqlab qolgan. Italyan rassomi, muhandisi, olimi Leonardo da Vinchi (1452–1519), fransuz muhandisi Aleksandr Gustav Eyfel (1832–1923), rus muhandisi va olimi Vladimir Grigoryevich Shuxov (1853–1939) va boshqalar shular jumlasidan.

Mahsulotlarning go‘zalligi inson madaniyati kabi ikki turga bo‘linishi mumkin: ichki yoki funktsional va tashqi yoki dekorativ. Funktsional go‘zallik fan va texnika qonunlariga asoslanadi. Bu qonunlar muhandisga    ma’lum bo‘lishi kerak. Dekorativ go‘zallik odamlarga psixofizik, obrazli ta’sir qilish qonunlariga asoslanadi. Ushbu qonunlar dizaynerga  ma’lum bo‘lishi kerak. Funktsional va dekorativ go‘zallikning kesishmasida muhandislar va dizaynerlar faoliyati o‘rtasida shartli chegara mavjud.  

Muhandislik faoliyati va umuman ilmiy-texnikaviy faoliyatni ko‘rib chiqishni “muhandislik san’ati” kabi tushunchadan ajratib bo‘lmaydi. Ushbu kontseptsiyaning ta’rifi  yetarlicha batafsil dalillar bilan berilgan. Bu yerda biz, hech bo‘lmaganda, qisqacha shaklda, turli fanlar vakillarining  san’atga alohida faoliyat turi sifatida qarashlarini beramiz. M.E.Markov tomonidan sanʼatning funktsional nazariyasi asoslariga berilgan ishini bu yoʻnalishda fundamental deb hisoblash mumkin. Muallif to‘g‘ri ta’kidlaganidek, “...buyumning mohiyati uning vazifasi bo‘lsa,  san’at mohiyatini yoritish unga funktsional yondashishni taqozo etadi”. Uning monografiyasida ijtimoiy bilish jarayonining tuzilishi berilgan bo‘lib, unda tahlil predmeti bilish jarayonini har bir shaxs tomonidan amalga oshirish funktsiyasi bo‘lib, uning natijasi jamiyatning barcha a’zolarining mulkiga aylanadi. Tuzilishi badiiy ijod yoki ilmiy izlanishni nazarda tutuvchi birlamchi ijodiy jarayondan badiiy asar yoki ilmiy risolani o‘z ichiga olgan ijod mahsuliga o‘tish tartibiga asoslanadi. So‘ngra nafaqat badiiy ijroni, balki o‘qitish va ilmiy ommalashtirishni ham o‘z ichiga olgan talqin qiluvchi ijodiy jarayonga va nihoyat, rasm, spektakl, filmlar, kitoblar, ma’ruzalar, darslarni bevosita idrok etish bilan yakuniy (manzil) jarayonga aylanadi. Bu jarayonning yakuniy natijasi sifatida M.E.Markov “shaxs va xulq-atvorning o‘zgarishini” oladi.

Yuqorida muhokama qilingan  san’at tahliliga funktsional yondoshuv fan va texnikada qo‘llaniladiganlardan shakl jihatidan farq qilsa-da, mohiyatan ular bilan butunlay o‘xshashdir. Muhimi, tahlil qilish jarayonining tasodifiyligi emas, balki butun ilmiy faoliyat to‘plamining san’at darajasidagi bilish jarayonining mantiqiyligiga kiritilishidir. Bu  yerda ilmiy ijodni sotsiologiyalashtirish xususiyatlarini yaqqol ko‘rish mumkin. Ko‘rib chiqilayotgan jarayonning bu xarakterli xususiyatini birinchi bo‘lib fransuz faylasufi va sotsiologi Jan Mari Guyot (1854-1888) payqagan. Alfred Foulye o‘zining “san’at sotsiologik nuqtai nazardan” kitobining kirish qismida shunday yozadi: Guyotning fikriga ko‘ra, XIX asrning va asosan kelgusi asrlarning o‘ziga xos xususiyati, ehtimol, ijtimoiy fanning yaratilishidan iborat bo‘ladi. Undan oldin mustaqil bo‘lib tuyulgan boshqa barcha fanlar: diniy, metafizik, axloqiy, ta’lim fanlari va nihoyat, estetika fanlarida hukmronlik qildi. Guyot, albatta, 100 yildan ko‘proq vaqt oldin sotsiotexnik tizimlar haqida so‘zning zamonaviy ma’nosida gapirmagan va inson-mashina tizimlaridagi munosabatlarni tahlil qilib, ijtimoiyning texnikdan ustunligini asoslab bera olmagan. Ammo u  san’atning asosiy vazifasini juda to‘g‘ri payqagan: “san’atning eng muhim vazifasi ijtimoiy tabiatga ega estetik hissiyotni yaratishdir”. Darhaqiqat, texnik taraqqiyot jamiyatga “sof san’at” bilan solishtirganda bir xil, balki undan ham kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari, haqiqiy kundalik hayotda ular birinchi o‘ringa chiqadi. Chunki jamiyatning barcha a’zolari istisnosiz turli xil texnik vositalardan foydalanishga majbur.

Muhandislik faoliyatining rivojlanish tarixi bir necha ming yillikdan ortiq davom etgan. Afsonalar va urf-odatlar, bizning eramizdan ancha oldin, insoniyatning maxsus (muhandislik) nazariy ishlarsiz, tugatib bo‘lmaydigan sun’iy va mohir inshootlarni qurishga qodir bo‘lganligini ishonchli tarzda ko‘rsatadi. Misol tariqasida mashhur “Dunyo mo‘jizalari”ni olaylik.

REFERENCES

1. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. Бирдамлик ва ҳамжиҳатлик – ижтимоий муносабатларнинг келажагидир. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. 3(3), March, 2023.
2. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. Ижтимоий муносабатларнинг шаклланиши ва барқарорлигини белгиловчи муҳим тамойиллар. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.  3(3), March, 2023.
3. Salimov, B., Madalimov, T. (2023). Transport falsafasi. Globe Edit.
4. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. The Importance of Sea Transport in the Communication System. WEB OF SYNERGY: International Interdisciplinary Research Journal. Volume 2 Issue 1, Year 2023 ISSN: 2835-3013.
5. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. The Influence of the Transport and Communication System on Social Relations. Web of Semantic: Universal Journal on Ie Education. Volume 2 Issue 2, Year 2023. ISSN: 2835-3048.
6. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich. Reforms in the Fields of Communication and Transport and their Social Impact. Web of Semantic: Universal Journal on Ie Education. Volume 2 Issue 2, Year 2023. ISSN: 2835-3048.
7. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022) Ўзбекистон тараққиётида коммуникация ва транспорт тизимини ўрни. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 403-407.
8. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022). Жамиятнинг шаклланиши ва такомиллашувида бошқарув ва тарбия санъатининг ўрни. Academic research in educational sciences, 3 (11), 359-365.
9. Salimov Baxriddin Lutfullaevich. The philosophical role of dialectical categories in human life. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences.  Volume: 1, lssue 6,  2021. -Р.406-410. 
10. Салимов Б.Л. Ижтимоий муносабатларнинг коммуникация ва транспорт тизими билан детерминистик боғлиқлигининг гносеологик таҳлили. Фалсафа фанлари доктори диссертацияси. Ўзбекистон Миллий университети. Тошкент. 2022, 224 б.
11. Салимов Бахриддин Лутфуллаевич. Йўлдошов Сардор Зокир ўғли. (2023). 61. Инсоният ҳаётидаги туб бурилишлар.Innovative Technologies in Construction Scientific Journal, 1(2992-8893).
12. Салимов Бахриддин Лутфуллаевич Равшанов Охунжон Тўймурод ўғли. (2023). 51. Техника тараққиётининг икки ёқлама таъсири. Innovative Technologies in Construction Scientific Journal, 1(2992-8893).
13. Bakhriddin Lutfullaevich Salimov. NEGATIVE CONSEQUENCES OF SCIENCE AND TECHNOLOGY DEVELOPMENT. International Conference" Law, Economics and Tourism sciences in the modern world". 2023/5/1. С. 5-10.
14. Salimov Bakhriddin Lutfullaevich, Tursunov, Shokhijakhan Ravshanovich, Haydarov, Mehriddin Nuriddin Ugli (2023). SYNERGETIC APPROACH IN THE ANALYSIS OF SOCIAL RELATIONS. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3 (3), 1001-1007.